«Идегелдиң көвүрүү»- түңнелдерни үндүрген

Апрель 20-де Улусчу чогаадылга бажыңынга харык-шинээ кызыгаарлаттынган кижилерниң «Идегелдиң көвүрүү» деп мөөрей-фестивалының гала-концерти болуп эрткен.

Ук хемчег Бүгү-россияның «Дем-биле хөйнү чедип алыр бис!» деп инвалидтер мөөрейиниң кыйгырыы-биле болгаш Бүгү-россияның инвалидтер ниитилелиниң 25 чыл оюнга тураскаадып, бир дугаар эрткен. Ону ТР-ниң Кадык камгалал, Күш-ажыл болгаш социал-хөгжүлде, Культура яамылары, ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар агентилели база караа четпестер хөй-ниити организациялары дээш, оон-даа өске албан черлери удуртуп эрттирген.

Мөөрейге Тываның аңгы-аңгы хоорай, булуңнарындан улуг, биче назылыг 168 кижи киришкен. Орта эстрада болгаш улусчу ыр, танцы-сам, хылдыг хөгжүм херекселдеринге күүселде, уран номчулга, ус-шевер кылыгларга киржикчилер боттарының күжүн шенешкеннер. Апрель 19-та 18 харга чедир уруглар аразынга мөөрейге Ак-Довурак школа-интернадының сургуулу, бүдүн өскүс Чаян Ооржак «Авам үнү» деп ырызы дээш 1-ги черни чаалап алган. Улуг улус аразынга апрель 20-де болган мөөрейге Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы сумузунуң чурттакчызы Хертек Начын хөөмей-сыгыт күүселдези дээш 1-ги черге төлептиг болган. Мөөрей бедик деңнелге эртип, киржикчилерниң белеткели дыка шыырак, ылаңгыя бичии уруглар самнап, ырлай бээрге, аажок чаптанчыг, кижи чайгаар-ла хүлүмзүрүй бээр. Юлия Донгактың бодунуң чогаатканы, авазынга тураскааткан «Ававыс — бурганывыс» деп шүлүү, Елена Ойдуптуң «Уругларым авазынга» деп ырызы чыылган чонну бодандырып, улустуң сеткил-хөөнү көдүрлүп, баары саргып келген ышкаш болду. Тес-Хемниң төлээзи Айдың Монгуш үнүп келгеш, ырлай бээрге, ооң кайгамчык, онзагай үнүн дыңнааш, залда орган улустуң шимээни чидип, таалай берди. «Дао-шын» деп группаның удуртукчузу бодунуң чогааткан ырыларын күүседирге, залда олурганнар катап ырлаарын дилеп, дыңзыг адыш часкаашкыннары-биле хүлээп турду. Кулаа дыңнавас уруглар школа-интернадының сургуулдарының база өске кожууннардан бичии уругларның салым-чаяаны чайгаар-ла көстүп турар. Уран-шеверлер делгелгезинге инвалидтерниң боттарының холу-биле кылган кылыглары онзагай, бир тускай. Келген аалчылар күзелдии-биле оларны деткип, кылыгларын садып ап турду.

Гала-концерт үезинде мөөрейниң организакчылары болгаш мөөрейниң киржикчилеринден санал-оналдарын ап четтигиптим.

Антонида Доржуевна Ондар, ТР-де «Россияның инвалидтер ниитилелиниң» салбырының даргазы:

— Мен бо ниитилелди 7 чыл дургузунда удуртуп, ажылдап тур мен. Россияның инвалидтер ниитилелиниң 25 чыл оюн демдеглевишаан, инвалид улус аразынга школа назылыг, улуг улус аразынга фестивальды эрттирип турарывыс бо. Чыл санында киржикчилерниң саны немежип, салым-чаяан талазы-биле база угланыышкыннары көвүдеп, күүселделери бедик деңнелде эртип турарын эскерип тур мен. Тиилекчилер август 22-25 хүннеринде Москва хоорайга «Дем-биле хөйнү чедип алыр бис!» деп инвалид улустуң мөөрейиниң кыйгырыы-биле болгаш Бүгү-россияның инвалидтерниң фестивальга Тывазының төлээлери бооп, төрээн черин камгалаар. Оларның чурттаар болгаш чемненир чарыгдалдарын инвалидтерниң төп ниитилели, а орук өртээн ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал-политика яамызы харыылаар. Мындыг республика чергелиг мөөрейлерни юбилейлиг чылдарда удаа-дараа эрттирип турза-даа, «Идегелдиң көвүрүү» деп ат-биле бир дугаар эртип турары бо. Чылдың-на инвалидтер декадазы таварыштыр хөй хемчеглерни эрттирип турар бис. Бо чыл юбилейлиг чыл болганда, Омск, Абакан, Санкт-Петербург, Иркутск хоорайларже аңгы-аңгы угланыышкынныг мөөрейлерже, спартакиадаларже чалалгалар хөйү-биле келген. Ынчалза-даа акшаландырыышкын талазы-биле бергелер бар. Ол айтырыг шиитпирлеттине бээр болза-ла, бистиң кайнаар-даа оруувус ажыттына бээр.

Юлия Донгак, 21 харлыг, Кызыл хоорай:

— Чоннар аразының сайгарлыкчы чоруктуң академиязының 4-кү курузунуң сургуулу мен. Аңаа чергелештир 1 чыл дургузунда «Мотиватор» деп солуннуң корреспондентизи болуп ажылдап тур мен. Кадыым кошкак, өске улустан ылгалдыг-даа болзумза, бергелерни ажып, номчукчуларымны бодап, улуг сонуургалдыг ажылдап турар мен. Материалдарымда бодум ышкаш быжыг туруштуг инвалид кижилерни өскелерге үлегер-чижек болуру-биле «Мотиватор» солунну таварыштыр оларның хей-аъдын көдүрүп чоруур мен дээр болзумза, хөөредиг эвес боор деп санаар мен. Эскерип чоруурумга инвалид улустар дыка муңгаргай, сула салдыныпкан чурттап чоруур. Ажырбас, бергелерни ажып, чуртталганың солун, эки талаларын эскерип, бодун шын, эки алдынар болза эки.

«Идегелдиң көвүрүү» деп мөөрей бедик деңнелге эрткен деп санап тур мен. Салым-чаяанныг улус-биле таныжып, найыралдажып алдым. Мен бодумнуң чогаатканым авамга тураскааткан «Ававыс – бурганывыс» деп шүлүүмнү күүсеттим. Шупту киржикчилер солун, онзагай, бедик белеткелдиг. Ынчалза-даа эртине даштарның аразында эң үнелии — алмазы дег Айдың Монгушту онзаладым. Ооң сценага алдынып билири, сцена культуразын билири, эң кол чүүл — үнү езулуг хуулгаазынныг, тускай, сагыш-сеткилди көдүрүп турар, магадап ханмадым.

Сайлык Саая, 23 харлыг, Эрги-Барлык суур:

— Мээң ада-ием черле уран-шевер улус, оларның соон салгап, бисер-биле дааранырынга, аргыттынарындан аңгыда, чем кылырынга ынак мен. Авам — ийи дугаар бөлүктүң инвалиди, ачам машина-балгат септеп турар. Бо делгелгеде бисерден кылыгларым бараалгадып киржип келдим. Бичии турган үемден эгелээш бажыңга ачамның тайылбырлап бергени-биле бисерден чараш кылыглар кылып эгелээн мен. Кадыымның байдалы-биле ажыл чок мен, ынчалза-даа бисерден кылыгларны садып база акша-төгерикти ажылдап алыр аргалыг мен.

Айдың Монгуш, 28 харлыг, Шуурмак суур:

— Тес-Хем кожууннуң Шуурмак суурундан келдим. Фестиваль эртип турары дыка өөрүнчүг-дүр. Ырлаар салым-чаяанныг болганымда, мөөрейлерге удаа-дараа киржип турар мен. Суурумга клубка концерттерге киржир-дир мен. Мындыг мөөрейлер бистерге хөй эртип турар болза эки.

Начын Хертек, Мугур-Аксы суур:
— Кызылдың уран чүүл колледжизиниң национал оркестр талазынга 1 чыл өөренгеш, кадыымның аайы-биле өөренмейн барган мен. Оон Тываның тудуг техникумунга бызаңчы мергежилди чедип алдым. Суурувуста меңээ тааржыр ажылдың чок болганы-биле мал-маган кадарып турар мен. Авамның кады төрээннери хөөмейлээр, сыгыртыр улус, ачамның ачазы улуг хөөмейжи кижи чораан. Бо мөөрейге бир дугаар черни алганы дээш мээң адымны адаптарга, сагыш-сеткилим көдүрлүп, өөрээнимден караам чажы дамдылай берди. Тывадан дашкаар кайнаар-даа барып көрбээн мен. Россия Федерациязының төвү Москвага Тываның төлээзи болуру — меңээ дыка улуг харыысалга болгаш канчаар-даа улуг өөрүшкү, аас-кежик. Бо фестиваль таварыштыр бисти деткип, бурунгаар орукту ажыдып турарынга өөрүп тур мен.

Авторнуң көрүжү: тиилекчи Начын Хертек «Шын» солунну чагыдып алган, дыка сонуургалдыг номчуп турары өөрүнчүг болду. Ол бистиң солун таварыштыр Тывада чүү болуп турарын номчуп, билип, кожууннарның аңгы-аңгы булуңнарында, боду мал-маган тудуп турар болгаш, көдээ ажыл-агый талазы-биле байдалды, өске кожууннарда «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелди чырыдып турарывысты сонуургалдыг номчуп турарын демдегледи. Кадык-шинээ кызыгаарлаттынган улусче сагыш салып, мындыг мөөрей-фестивальдарны эрттирип турары эки. Инвалид улус аарыынга чалынмайн, бергелерни ажып эртип, боттарының салым-чаяанын көргүзер фестиваль-мөөрейлер оларга дыка ажыктыг, үнелиг. Кожууннарда инвалид улус чылда ийи-чаңгыс мөөрейлерге киржип, найысылалды көрүп, солун, салым-чаяанныг улус-биле таныжып, найыралдажырының база бир аргазы деп болур. Ырак-узак кожууннардан киржикчилерни мөөрейге киириштирип, оларны ажаап, азырап турар ада-иелерниң, дөргүл-төрелдерниң база чоок кижилерниң киирген үлүг-хуузу улуг дээрзин демдеглеп каары артык эвес. Бир демдеглексеп каар чүүлүм болза, Кызылдан Юлия Донгактың быжыг туруштуун кайгап ханмадым. Ол дээди эртемни чедип албышаан, «Мотиватор» солуннуң корреспондентизи болуп ажылдап турары чоргааранчыг. Тывада инвалид улустуң хөй кезии чүгле пенсиязы-биле амыдырап-чурттап турары чажыт эвес. Ынчангаш Юлия өскелерге үлегер-чижек болуру чадапчок. ТР-ниң Хөй-ниити палатазы инвалидтерни тускай ажылчын олуттар-биле хандырарының талазы-биле чугула айтырыгны көдүрүп, хурал эрттиргени база чөптүг. Киржикчилерниң шуптузунуң көргүзүглери шыырак белеткелдиг, кедип алган национал хептери каас-чараш, боттарынга бүзүрели улуг, чыылган чонга, чалаткан аалчыларга солун кежээни бараалгатканы дыңзыг адыш часкаашкынындан көскү. Оларның шуптузу үнелелди, хүндүлел бижиктерни, өртектиг белектерни ап, хей-аъды көдүрлүп чанганнар.

Шончалай Ховалыг.
А-Х.Апыкааның тырттырган чуруктары.

"Шын" солун № 49 2013 чылдың апрель 25