Муңчу малчын Орлан Монгуш: Тываның Чазаа Барыын-Хемчик кожууннуң хөгжүлдезинге хөйнү кылган

 - Салгал дамчаан сарлыкчы мен. Чажымдан ада-иемге дузалажып, чаагай, тодуг-догаа амыдыралдың дөзү - күш-ажыл дээрзин билген мен. Бүгү назынымда, сөөлгү чылдарда «Алдын-Булак» МУБ-ка малчыннап чорааш, ам Арыг-Хем аттыг бодумнуң көдээ ажыл-агый кооперативимни үндезиледим. Сөөлгү үеде ажылдаары черле чиик апарганын, чазак-чагырганың талазындан малчыннарны деткип, боттуг дузаны чедирип турарын демдеглейн.

 Эрткен чылын Барыын-Хемчиктен ийи малчын – Актан Эдуард Ооржак биле Шекпээрден Улар-оол Ооржак трактор база косилканы алдылар. Эгелеп чоруур арат Дидок Монгуш 25 баш сарлык садар, Барлыктан Чамзырын Ооржак кажаа тудар акша-хөреңгини алганын канчап демдеглевес боор. Чазак Барыын-Хемчиктиң 20 малчынынга көдээ ажыл-агый техниказын тыпсып, субсидияларны берип, мал садып алырынга дузалашкан. Муң малдыг малчыннар санынче кирип, чылгыны, сарлыкты, шээр малды өстүрүп, азырап чор мен. 2012 чылда трактор алыр аас-кежиктиг болдум, кижиниң хей-аъды ала чайгаар көдүрлүп кээр чорду. 

 Эрткен чылын барыын-хемчикчилерге байырланчыг чүүлдер хөй болган деп билир кижи мен. Чижээ, малчыннар уругларынга, Шекпээрде 45 олуттуг уруглар сады ажыттынды. Бүгү-ле дериг-херексели чаа, чаагайжыттынган уруглар сады уругларга, ада-иеге бараан болганын дыңнаарга безин өөрүнчүг. 

  Республиканың Чазаа көдээниң чурттакчыларынга дээш, дыка хөй көскү ажылдарны кылып турар деп санаар мен. Дөң-Терезин биле Шекпээрде ажыттынган фельдшер-акушер пунктулары чонга эмчи дузазын көргүзүп турар. Кожуун төвү Кызыл-Мажалыкта чаа школа тудуунуң үшкү каъды доостур четкен-дир. 

 Шагаан-Арыгда ышкаш, Ак-Довуракта эштир бассейнниң ажыглалга кирерин оолдар четтикпейн манап турар. Эрткен чылын Алаш хемни кежир көвүрүгнү тутканы малчыннарның аргыжылгазынга эптиг байдалды тургускан. Бай-тайгажылар, барыын-хемчикчилер демир-бетон көвүрүглеп хала чокка халдып чоруурун көргеш, Шолбан Кара-оолду дыка хүндүлээр мен.

 Республика даргазының көдээ ажыл-агый сайзыралында дыка эки чүүлү - тыва уксаалыг аъттарны катап өстүрүп көвүдедиринче кичээнгейни салганы деп бодаар мен. Даргавыс, төнер четкен малывыстың бажын канчаар көвүдедир бис деп, чылгылар-биле ажыт-чажыт чок чугааны чорудуп турганын дыңнаан мен. Ынчангаш бодунуң эгелээшкини-биле, Наадым база республика байырлалдарында чүгле тыва аъттарның улуг чарыжын эрттирип эгелээн кижи. «Джип» дээн ышкаш шыырак шаңналдар чылгычыларның, аът соодукчуларының, аът мунукчуларының сонуургалын болдурган. 

 Чадаанага эрткен сөөлгү аът чарыжы, тыва уксаалыг аъттарның саны көвүдээнин херечиледи. Тыва малдан бичии-ле дап аъттар аразынга немелде салыгны база салды. Ынчанмайн канчаар, бүдүн ай чыгыы аъдын соодуп-соодуп, кандыг-даа түңнел чок чоруй баарга, хомуданчыг болгай. Ону Шолбан Валерьевич дораан эскерип кааш, маргылдааның эрттирикчилери-биле чугаалашкаш, немелде тоску салыгны салган. Ол мөөрейге эрткен тиилекчилерни республика баштыңы боду шаңнады. Ол дээрге, бөдүүн чонга, оларның ажыл-ижинге, хүндүткелдиң демдээ-дир. 

 Чазактың талазындан көдээ ажыл-агыйынче кичээнгейниң улгатканы - Тываның Баштыңының ачы-хавыяазында деп санаар мен. Көдээниң чурттакчыларының амыдырал байдалын экижидер, республикада мал ажыл-агыйын хөгжүдер дээш, «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг», «Чемгерикчи инек малым» төлевилелдерни боттандырып эгелээни черле эки-дир. Чон ону билип турар. Ооң мурнунда туруп көрбээн чүүл – аныяк малчыннарга 200 баш малды хүлээндирип берип турары – канчаар-даа аажок улуг деткимче-дир. Аныяктарда мал тудар изиг күзел тыптып келген деп болур. Бистиң республикавыстың экономиказының үндезинин тургузуп турар малчыннар дээш сагыш салыышкын, күрүне деткимчези чүгле эки түңнелдерни бээр деп санаар мен.