Тываның Баштыңы: көдээ культура одагларының ажылын идепкейжидер

 Тываның Чазаанда Культура болгаш уран чүүл талазы-биле чөвүлелдиң хуралынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол шак ындыг сорулганы салган. Чаа-Хөл кожуунга эрткен, чөвүлелдиң бирги үнүүшкүннүг хуралынга, тус чер бот-башкарылга органнарының, республиканың культура болгаш өөредилге албан черлерниң удуртукчулары, эртемденнер, уран чүүлдүң билдингир кижилери, бүгү кожууннарның культура килдистериниң начальниктери киришкен.

  Тываның улустуң хөөмейжизи Андрей Монгуштуң игилге күүселдези Культура болгаш уран чүүл талазы-биле чөвүлелдиң хуралынга онзагай хөөннү берген. Хуралды башкарып эрттирген республиканың баштыңы Шолбан Кара-оол, 2010 чылдың февраль 24-те «Игил дугайында» № 15 чарлыын сагындырып, улустуң хөгжүм херекселинге хүндүткелдиң мөгейии ол дээрзин айыткан. «Игил – чоннуң хей-адын илереткен онзагай хөгжүм херексели. Чер-черлерде тыва скрипканы кылырының мастерлерин деткиир херек. Игил дээрге чүгле хөгжүм херексели эвес, хөөмей-биле хөөннеш Тываның үнү-дүр. Удуртукчу кижиниң артында чону, төөгүзү, байлак культура салгалы барын сагындырган бо хөгжүм херексели, чагырыкчыларның өрээлдеринге турар ужурлуг. Меңээ игил – өгбелеривистиң муң-муң чылдар өттүр сөглээн мерген сөстерин, күчү-күжүн сагындырар. Бүгү-ле күрүне хемчеглери база игилдиң үнү-биле эгелээр ужурлуг. Ынчангаш шупту доктаалдар, хоойлулар, ылаңгыя Игил дугайында чарлык күүсеттинип турарын диледим» - деп, чыылганнарга чугаалаан. 

 Тываның бир ылгавырлыг демдээ – игилди кылырының чажыттарын ажыдып, ол ус-шевер чогаадыкчы ажылды катап эгелээриниң улуг хемчеглери эрткен. 2009 чылда Игил чылын чарлап, улусчу мастерлерге күрүне деткимчезин берип эгелээнинден, хөгжүм херекселиниң бүдүрүлгези көвүдээн. Мастерлерниң дугайында медээлерни чыып, чаңгыс аайлаан, Кызылдың бир профучилищезиниң баазазынга национал хөгжүм херекселдери кылыр шенелде мастерскаяны ажыткан. Республикага туризм индустриязын хөгжүдеринге Хөөмей биле Игил чылдары улуг идигни берген. 

 Тываның Баштыңының эгелекчи саналы-биле улаштыр Улусчу ужур чаңчылдар чылын чарлааны культура болгаш уран чүүл ажылдакчыларының чаа чогаадыкчы дилээшкиннерин болдурган. Республиканың Үндезин тыва культура төвү дыка хөй солун хемчеглерни эрттирип, хөй чонну хаара тутканын республиканың баштыңы онзалап айыткан. Уттундуруп бар чыткан езулалдарны, ужурларны, чаңчылдарны катап эгидип, оларны ажыглаан өөредилге-кижизидилгелиг национал байырлалдарны, юбилейлерни, шайлалгаларны суртаалдап эрттиргени хөйнүң үнелелин алган. Хөй-ниити ажылдары-биле чергелештир, тыва аъш-чемниг өг-кафе дээн ышкаш, коммерциялыг төлевилелдерни боттандырганы бир онзагай. Ооң дугайында Тываның Баштыңы база демдеглээн: 

 «Тудуп, кылып, шенээринден кажан-даа чалданмаңар. Төлевирлиг болуру – ачы-дузаның шынарынга сонуургалдың айтырыы-дыр. Мен бот-тывынгыр уран чүүл кичээлдери дээш кижилерден төлевир алыр дугайында чугаа чорутпайн тур мен. Бир эвес культура бажыңынга уран ус-тывыш мастерскаязын ажыдып, бодунуң продукциязын садар күзелдиг кижи бар болза, ол кижиже базымны чоп кылып болбас деп. Азы анаа-ла чемненир чер эвес, а бир онзагай национал аъш-чемниг кафени-даа ажыдып болгай» - деп, көдээде культура албан черлериниң ажылын оттурарының бир аргазын сүмелээн. 

 Улусчу ужур-чаңчылдар чылында «Азияның төвүнде – хөөмей» делегей фестивалын бедик деңнелге эрттиргени, август 17-ни – Хөөмей хүнү деп чарлааны-биле онзаланган. Муниципалдыг деңнелге чоннуң чаа байырлалдары көстүп келген: Чаа-Хөлге «Тараа байырлалы», Улуг-Хем биле Чөөн-Хемчикке «Чайлаг байырлалы», Тес-Хемге «Шай байырлалы» биле «Сыдым байырлалы», Эрзинге «Кидис байырлалы» чүгле кожууннарының эвес, а республиканың чурттакчы чонунуң сонуургалын болдурган.

  Ол-ла байлак чүъктүг Улусчу чаңчылдар чылының уланчызы – Тыва хүндүлээчел чоруктуң чылы 2016 чылда эргин артап моорлап келген. Тываның культура сайыды Алдар Тамдынның чугаазы-биле алырга, ол чылдың кол угланыышкынын – иштики туризмниң хөгжүлдезинче угландырган. Ынчангаш республиканың онзагай ат-алдарын алгыдып, реклама-информация ажылын күштелдирип, туризм адырында биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чоруктуң төлээлеринге күрүне деткимчезин берип, эмнээшкин-дыштанылгалыг, көдээниң, экскурсия-өөредиглиг, аъш-чемниг, болуушкуннуг туризмни хөгжүдер сорулгалыг девискээрлерниң ылгавыр демдээн тургузар ажылдар күштелир.

 Республикада 92 аңгы: тывалар, орустар, хакастар, киргизтер, узбектер, буряттар, немецтер дээш өске-даа чоннар чурттап турар болганда, оларның культуразының, езу-чаңчылдарының байырлал хемчеглери уламчылаар. Ынчангаш кожуун бүрүзүнүң бот-тускайлаңын болгаш онзагайын айыткан «Тываның чаагай картазы» биле «Тываның болуушкун картазы» төлевилелдерни ажылдап кылган. Үнген чаа чыл ачы-дуза болгаш хандырылга адырының хөгжүлдезинге идигни бээр ужурлуг. Ынчангаш гид-очулдурукчуларга, аалчылар бажыңнарының база ресторан бизнезиниң төлээлеринге өөредилгелиг семинарларны, билиг бедидериниң курстарын, кожа регионнардан башкыларны чалап, арга-дуржулганы дамчыдары планнаттынган. 

 Шолбан Кара-оол хүннүң кедер национал хепти калбаа-биле үндүрериниң аргазын өөренип көөрүн база саналдаан. «Тыва хепти чүгле сцена кырынга кедер деп бодалдыг бис. Ону анаа-ла, хүн бүрүде кедип чорзувусса, кайы хире чоргааранчыгыл? Тыва хеп даарап турар мастерскаялар чежел, даараарының билиин берип турар башкылар чежел, ол талазы-биле сайгарыкчыларга деткимче кандыгыл? Ону шуптузун анализтээр херек. Ол ажылга тус чер чагыргалары сонуургалдыг болур ужурлуг» - деп, республиканың баштыңы сагындырган. Ону боттандырары - бир демден хамааржыр. 

  Тываның Баштыңының: «Культурага онаажыр бүгү-ле чүүлдер – оран-савазындан эгелээш хөгжүм херекселинге чедир, чүгле субботаларда эвес, а хүн бүрүде ажыглаттынар ужурлуг. Көдээ суурларда библиотекалар болгаш клубтар кижилерниң анаа-ла үе эрттирер чери эвес, талантызын ажыдарынга, сонуургалдарын каттыштырарынга, хууда база ниити айтырыгларын үлежип, ону шиитпирлээринге амыдыралдың езулуг одаглары болур ужурлуг» - деп, Тываның Баштыңының чугаалааны шын. 

 Эрткен чылын культура албан черлери «Россияның культуразы» федералдыг тускай сорулгалыг программага киришкеш, үн болгаш чырык аппаратуралары, хөгжүм херекселдери-биле четчеленип, акшаландырыышкыны немешкенинден, материал-техниктиг хандырылгазын экижидер аргалыг болган. Оон аңгыда муниципалдыг культура албан черлери 2014 чылда 17 чаа автомашиналарны, дугуй кырында библиомобильди алганы – чедиишкин. Культура-чырыдыышкын четкилерин болгаш ооң баазазын быжыглаарында элээн чедиишкиннер барын Тываның Баштыңы демдеглээн. Ол ажыл ам-даа уламчылаарын бүзүредип, чыгдынган техниктиг курлавыр кижилерге дээш шынарлыг, чаа деңнелге ажылдаар апаар деп айыткан. 

 Культура болгаш уран чүүл адырының хөгжүлдезиниң кол шимчедикчизи кадрлар айтырыын база чөвүлелге чугаалашкан. Тываның культура албан черлериниң ниити саны - 363. Оларның 47,7 хуузу библиотекалар болза, артканнары көдээ клубтар болгаш культура бажыңнары. Ында 2114 кижи ажылдап турар. Республиканың культура болгаш уран чүүл албан черлери 76,9 хууга специалистер-биле хандырттынган. Адырда ажылдап турарларның 60,4 хуузу тускай мергежилдиг. Ол бүгү ажылчы күш чоннуң хостуг үезин шын ажыглаарынга, ажыктыг, өөредилгелиг дыштанылганы организастаарынга кол өзек.

 Тускай угланыышкынныг – скрипка ойнакчылары, дирижерлар, дизайнерлер, балетмейстерлер, сценарий чогаадыкчылары чедишпес. Ол мергежилдерниң специалистерин белеткээринге база үе негеттинер. Ындыг болганда салым-чаяанныг уругларны илередип, деткиир ажылдарны чорудары чугула. Тыва Республиканың Культура яамызы «Аныяк салым-чаяанныгларны деткиириниң концепциязын ажылдап кылган, ону 2016 чылда боттандырарынга беленин дыңнаткан. Ындыг болзажок, көдээде Культура бажыңнарының ээнзиргей чоруу - суму чагыргаларының тоомча чок ажылында деп, республиканың баштыңы шүгүмчүлээн. «Клубта хайныккан амыдырал – силерге артык баш аарыы-дыр. Оларга дузалаар, контрольдаар, септээр, идепкейлиг кижилерни дилээр апаар. Ооң орнунга айда чаңгыс катап кандыг-бир хурал эрттиргеш, шоочалап кааш турганы дээре дээр боор силер. А силер, чоннуң амыдыралынга, хостуг үезинде база, таарымчалыг байдалдарны тургузар дээш ажылдаар ужурлуг силер. Культура - ажыл-агыйжы азы политиктиг көрүжү хамаанчокка кижилерни каттыштырар ужурлуг арга ол-дур » - деп, оларның кичээнгейин күштелдирген. «Мындыг үнүүшкүннүг хуралдар – чонга бодунуң адырында боттуг ажылдарны чорудуп турар чазактан харыысалгалыг удуртукчулар болгаш эксперттер-биле дорт харылзааны тургузарынга дээштиг. А өске талазында – чөвүлелдиң кежигүннери ыраккы көдээ черде чуртталга кандыг агымда чоруп турарын караа-биле көрүп, чамдык айтырыгларны чогумчалыг шиитпирлээринге дөгүм болур» - деп, Культура болгаш уран чүүл талазы-биле чөвүлелдиң хуралында Тываның Баштыңы онзалап айытканы чөптүг. Культура ажылдакчыларының мурнунда салдынган сорулгалар хөй. Ооң күүселдези – профессионал чогаадыкчы чорук, бир дем болгаш берге байдалдарда ажылдап билиринден хамааржыр.