Тывада келир үениң демир-орук шугумунда археологтуг казыышкыннардан чаа чүүлдер тыптып турар

 Курагино-Кызыл-Элегес-Аксы демир-орук тудуунуң инвестиция төлевилели-биле Улуг-Хем хөмүр-даш чыдынының Элегесте тывыжының «Элегес» даг-болбаазырадылга комплекизиниң келир үеде тудуу турар Красная горка деп черде археологтуг ажылдар уламчылавышаан. Шахтаның үлетпүр зоназында Красная Горка 1, 2, 3, деп адаар эрте бурунгу чевеглер-биле, элээн каш базырыктарлыг улуг эрте бурунгу чевегни Россияның Эртемнер академиязының Материалдыг культура төөгү институдунуң Тываның археологтуг экспедициязы Элегест-Аксы суурнуң девискээринден 2007-2009 чылдарда-ла тыпкан. Амгы үеде ол черлерде институттуң эртемденнери, студентилер, волонтерлар археологтуг казыышкыннарны чорудуп турар. 

 Экспедицияның начальниги Марина Килуновскаяның чугаазы-биле алырга, базырыктар орай хүлер, эрте скиф болгаш скиф үелериниң тураскаалдары болур. Бо казыышкыннар үезинде бир солун ажыдыышкынны – бир метр хире бедик, ыяштан кылган орнукшулга черинче даштар-биле хажыылаан эртер черни тыпканнар. Куду бадырып хөөржүдүп турган чадавас деп, археологтар бодап турар. Скиф үезиниң бир базырыындан ортаакы век үезиниң хөөржүдүлгези, шоодайда өрттеткен эр кижи биле аът сөөктери, демирден идик-хевиниң кезектери тывылган. Ам чевеглерже кирерде тускай езулалды кылгаш, ажылды уламчылаар. 

 Тывылган артефактыларда: дойдан савалар, хүлерден кылыглар, демирден каасталгалар, бижектер, согун саадаа астыр ээтпектер бар. Ол үениң тураскаалдарының онзагай талазы - хөөржүдүлге езулалынга өске дериг-херекселдерни салбас турган. А эртем талазындан көөр болза, базырыктарның архитектурлуг тургузуу сонуургалды болдуруп турар. Бир частынмаан базырыкты даштардан алды булуңчук кылдыр кылган хүрээлел иштинде туткан. Ажыл үезинде даштардан кылган бичежек хөөр тывылган, ында мурнуу-чөөн талаже бажын угландыр чыттырган 5 харлыг бичии кижиниң мөчүзү тывылган. Улуг базырыкта кижиниң төрели бе дээрзи, генетиктиг экспертиза соонда тодараттынар.

 Археологтуг казыышкыннарның түңнелдери октябрь эгезинде билдине бээрин Марина Килуновская дыңнаткан. Бо хүнге чедир РЭА МКТИ-ниң археологтары 31 базырыкты шинчилээн, 28-зинде ажылдап чоруп турар, эрткен чылын эрте-бурунгу 87 чевегни казып, шинчилээн. Археологтуг бүгү ажылдарны демдеглээш, оларны деңнеп, өөренип, сайгарар. 

 Келир үениң демир-орук маршрудунда Красноярск крайның Курагино суур чоогунда төөгүнүң тураскаалы – Ирба-2 турлагда ховунуң сезон ажылдарын археологтар дооскан. Саян экспедициязының начальниги Андрей Поляковтуң чугаазы-биле алырга, археологтуг шинчилелдерниң территориязы 4 муң дөрбелчин метрден хөй шөлдүг, базырыктар хөй каът болганы скиф үезин база 12 муң чыл бурунгаар палеолит эпохазын херечилеп турар. Казыышкыннар үезинде ыяш дээвиирлиг, ажыл-агый оңгарларлыг, сууржуң амыдыралдың чурттаар черлери тывылган. Эрте бурунгу хүлер эпохадан – бистиң эрага чедир III муң чыл бурунгаар Үстүү болгаш Ортаа Енисей дургаар Усинск транспорт оруун ажыглап турган боор деп шинчилелдерден даап бодап турар.

  Бо хүннерде Ээрбек чоогунда археологтуг казыышкыннар дооступ турар. Каталык-5 төөгү тураскаалындан тайга черде көк-эл культуразының чурттакчы сууру тывылганын, шинчилелдиң удуртукчузу чугаалаан. Бо казыышкында солун тывыш – рудадан демир алыр дериг-херекселдиң тывылганы. База бир тывызыксыг факт – ол суурнуң девискээринде элээн каш хөөрлер барын археологтар демдеглээн. 

  Бо чылын казыышкыннар үезинде тывылган ажыдыышкыннар Тываның девискээринге чурттап турган чоннарның тывылган, сайзыраан төөгүзүнүң дугайында эртемге чаа чүүлдерни киирип, Төп Азияга төрүттүнген сайзыралдың кайгамчык культура-төөгүлүг өнчү-салгалын кадагалаар арганы бээр. 

 Россияда төөгүнүң болгаш археологияның тураскаалдарын кадагалап арттырган байлак территорияларга Крым, Алтай, Хакасия-биле чергелештир Тыва база кирип турар, чүге дизе өгбелеринге хүндүткел, бодунуң культуразынга, езу-чаңчылдарынга камныг хамаарылга-биле ону чедип алган деп, эртемденнер санап турар. 

 Эртемни чаа ажыдыышканнар-биле байыдар арганы бээринге археологтуг ажылдарны чорудар саналды киирип, деткип чорууру дээш Сергей Шойгуга, Орус география ниитилелинге, Тываның Чазаанга археологтар четтиргенин илереткеннер.