Өскүс анайдан байыыр

Россия биле Украинаның аразында политиктиг чөрүлдээлерниң уржуунда бистиң чуртувуска удур Американың Каттышкан Штаттарының болгаш Европа эвилелиниң чурттарының экономиктиг кызагдаашкыннары Россияны чүгле бергедээшкиннерге тава­рыш­тыр­ган эвес, а экономиктиг айтырыгларны канчаар шиитпирлеп тур­ганын ханызы-биле сайгарарынче, частырыгларны эскерип көөрүнче база албадапкан деп болур. Экономиктиг кызагдааш­кынның уржуундан тыптып келген бергелерни Россияның политиктиг удуртулгазы болгаш чон экономиктиг буу­раашкын кылдыр хүлээп албайн,­ чурт иштинге аъш-чемни, идик-хепти, барааннар бүдүрүлгезин көвүдедир талазы-биле шыңгыы хемчеглерни алыры чугула деп санап турар.

Россия Федерациязының де­вис­кээрлериниң баштыңнары, хоой­лужудулга хуралдарының дар­галары, улуг хоорайларның мэрлери-биле январь 29-та эрткен чөвүлел хуралга Россияның Президентизи Владимир Путин: «Дараазында чүүлдерже кичээнгейни угландырып тур мен: мында олурар кижилерниң хөй кезии-биле бистерниң 2008-2009 чылдарда кылып турганы ышкаш, шак-ла ынчалдыр Федерацияның субъект бүрүзүнге экономикага болгаш социал адырга боттарының ап чорудар хемчеглериниң планын кончуг дүрген тургузар херек» — деп чугаалаан.

2008-2009 чылдарда, ооң мурнунда 1991 чылда Совет Эвилели буступ дүшкен соонда, чуртка тургустуна берген кончуг берге социал-экономиктиг байдалга дең­нээрге, Россияда болгаш Тывада амгы социал-экономиктиг байдал оранчок эки деп чурттакчы чоннуң хөй кезии санап турар. Ужуражып чугаалашканым дараазында кижилерниң чугаазы аңаа херечи.

Белекмаа Хертек, пенсионер:

— Тывада амыдырал-чуртталганың байдалы совет үезинден-даа эки деп көрүп чор мен. Мээң уруг-дарыым черле шору улус бо, өршээ, хайыракан, ажыл-ишке, амыдырал-чуртталгага кызымак. Мээң уругларым бичии турда, олар дээш күрүне дузаламчызы шуут чок чүве. Ам мээң уруг­ларым, кенээттерим чаа божаан уруглары бир хар чартыынга чедир күрүнеден дузаламчы акша алыр-дыр. Кенним ажылдай берген, ооң бичии уруун алганы дээш, мээң адымга акшаны күрүне берип тур. Ортун уруум ие капиталы алгаш, дача садып алды. Ону канчап багай дээр. Совет Эвилели буступ дүшкен соонда, кезек када харын дыка берге турду. Ам ындыг эвес-тир.

Орлан Долаан, сайгар­лыкчы:

— Чогум эртемим математика башкызы кижи мен. Тозан чылдарда башкыларга ай-айы-биле шалың бербейн туруп бээрге, бергедешкеш, кезек када садыглаар дээш, ол-ла хевээр сайгарлыкчылап чоруп кааным ол-дур. Мээң садып турарым барааннарның хөй кезии даштыкы чурттарга бүдүр- ген азы ол чурттарның демдээн хап каан барааннар. Ону чон билир. Россияның иштинге бүдүрүл- гени дүрген сайзырадырынче чо­­гуур сагышты салбайн турган. Бистиң чуртувус даштыкы чурттарның бүдүрүкчүлериниң барааннарын садар рыногу апарган. Европа чурттарында бараан бүдүрүкчү-лери ол рынокту чидирбес дээш, санкцияларга удурланып турлар ышкажыл. Санкциялар, бир талазында, Россияда экономиктиг байдалды эде көөрүнге салдарлыг болган деп бодаар мен. Аъш-чемни-даа, идик-хепти-даа боттарывыс хөйнү бүдүрер болза эки. Ону ынчаар кылыр арга Россияда бар деп бодаар мен. Бистиң кожаларывыс Ермаковск, Минусинск районнарның чурттакчылары дыка амданныг яблоктарны, слива, виш­няны тарып өстүрүп, орукта элээн чиик өртек-биле садып турар. Мен оон садып алыр-дыр мен. Бир эвес оларга күрүнеден дузалаар болза, олар чүге чимис аймаан оон хөйнү бүдүрүп болбас деп. Россияның иштинге чимис аймаан хөйнү өстүрүп болурунуң бир чижээ бо-дур. Оран-делегей кыдыында чурттардан Тываже яблоктарны киир сөөртүп деп чү­­вени бодап көрүңер даан. Амданы кандыг ийик – шоолуг эвес. Бүгү делегейниң садыг организациязынче Россия кирип, даштыкы барааннарга эжиктери ажык кагганының түңнели ол-дур. Ам элээн өскерилгелер болур ужурлуг.

Борис Хевээ, хууда мал ажыл-агыйлыг:

— Ачамның күштүг ССРЭ дээр күрүнези буступ дүжүп турда, көдээ ажыл-агый техникумун доос­кан мал эмчизи кижи мен. Совхозтар сандараан, эртем-би­лиим аайы-биле ажылдаар чер чок боорга, ада-ием-биле каш малывыстан туттунуп, 90 чылдарның кончуг берге үезин аргастанып эртивис. Тыва кижи мал-магандан халбактаныр болза, кандыг-даа берге үеде хырнындан аштавас, эктинден элевес деп ынчан билген мен. Бөгүн база боттарывыс­тың азырап өстүрген инээвистиң эъдин­ садып тур мен – оон акша үндүрүп алыр. Бис боттарывыстың мал-маганывыстың эът, сүдү-биле амыдыраар болгаш, санкция дугайында чугаа-соотту херекке-даа албас-тыр бис. Ынчалза-даа мындыг чүүлдүң аайын тыппас-тыр мен. Россияның нефтизин даштыкы чурттар садып алыксавас, ооң өртээн чиигедип турар деп телевидениеде дамчыдып турар. Нефтини даштыкы чурттар эвээш садып ап турар чүве болза, чурт иштинге бензин, солярка көвүдээр, чонга чиик өртекке садар ужурлуг эвес чүве бе? Херек кырында ындыг эвес-тир. Бензин, солярка өртээ аар хевээр. Кара угаан-биле бодаарга, кайы-даа күрүне баштай бодунуң чонунуң хереглелин хандыргаш, оон даштыкыже үндүр садар ужурлуг эвеспе. Кым билир дээр силер, мээң бодалым-дыр ийин. Чазак-чагырга деңнелинге бөгүн чугаалажып турар айтырыгларны, санкциялар чокта-ла, шагда-ла шиитпирлеп эгелээр турган чүве дег-дир-ле. Тывага хамаарыштыр алыр болза, «Чаңгыс суур – чаң­гыс бүдүрүлге» төлевилел дээн ышкаш углуг ажылдаар болза эки. Бо төлевилел малдан туттунган чамдык кижилерге дыка дузалаан – согур көпеек карманынче киир кааптар кижи бо шагда кайда боор. Согур көпеектен байып үнген кижилер база бар-ла дээр болгай. Тыва кижи болза, өскүс анайдан ылап-ла байыыр. Мал-маган өстүрер, мал чеминиң бүдүрүлгезин көвүдедир, мал продукциязын сүттен эгелээш дуюг, мыйызынга чедир болбаазырадыр – тываларның экти бүдүн, хырны тодуг чурттаар кара чаңгыс аргазы ол деп бодаар мен.

«Чон караа эндевес» деп тыва улустуң үлегер чугаазы бар. Бо кижилерниң бодалдарынга чүнү немээр боор. Чүгле боттарывыс кызып-кылайып ажылдаар-ла болзувусса, амыдырал-чуртталга эки боор дээрзи илдең-дир.

Шаңгыр-оол Монгуш.

Ася Тюлюштуң тырттырган чуруу.

«Шын» солун