Алдар - ады төөгүге мөңге артар

Сат Чурмит-Тажының 120 харлаанынга тураскааткан «Алдар-адың төөгүге мөңге артар» деп делгелгени болгаш се­минарны Тываның национал музейи организастап эрттирген. Алды кезектиг делгелгеде төрүттүнген черинден эгелээш, күрүне ажыл-чорудулгазынга, салгалдарынга чедир фото-чуруктарны аскан болгаш архив документилерин база хууда эдилеп чораан эт-херекселин делгеп салган. Күрүне ажыл-чорудулгазы: ТАРН кежигүнү, иштики херектерниң бир дугаар сайыды, ТАР Чазааның даргазы, Сайыттар Чөвүлелиниң даргазы, даштыкы херектер сайыды. 1929 чылдан 1938 чылга чедир Тыва Чазактың бирги удуртукчузу, ол үеде Сайыттар Чөвүлелин даргалавышаан, Тыва Арат Республиканың Даштыкы херектер яамызын база удуртуп, сайыттап турган. Тываның төөгүзүнде ол хире үр үеде хары угда ийи ындыг бедик албан-дужаал-биле бот-догуннаан республиканы удуртуп турган чаңгыс кижи ол. 1929 чылда ооң эгелээшкини болгаш башталгазы-биле тыва бижикти тургузар күрүне комиссиязы ажылдап эгелээн. Ук комиссияның даргазынга Оюн Танчайны томуйлаан.

Ол ышкаш ТАР-ның Эртем комитедин тургускан, ооң даргазынга ынчан культура сайыды Салчак Тока то­муйлаткан.

1930 чылда бирги тыва би­жик Сат Чурмит-Тажының ат салганы-биле бадылаттынган, национал валюта «акша» деп аттыг кииртинген. Тываның төөгүзүнде даштыкы журналистерге бир дугаар интервью берген удуртукчу. Ызыгуурундан дарга болур чаяан-дөстүү, алыс бодунуң угаан-салымныы ыйнаан – тус­кай мергежили, күрүне баш­карылгазының улуг эртеми чок-даа бол, аныяк күрүнениң иштики, даштыкы политиказын ол билдилиг удуртуп шыдаан. Совет Эвилели болгаш Моол күрүнелер-биле эки харылзаа туткан дипломатчы шынары Тыва­ның бурунгаар хөгжүлдезинге улуг салдарлыг болганы чугаажок. 1935 чылда РСФСР-ниң Даштыкы херектер яамызынга Тываның сайзыралынга дуза кадарын, деткимче көргүзерин дилеп, чугула айтырыгларны тургускан. Ол дээрге, көдээ ажыл-агый, кадык камгалалы, ССРЭ биле ТАР аразынга орук тудуу, алдын тывыжы, тыва акшаны Совет Эвилелинге парлап бүдүрери, Кызылга үннүг кино үндүрер аппаратура тып садып алыры, айыыл чок чорук, шериг камгалалы, Тывага ажылчын факультетти ажыдары дээш, оон-даа өске айтырыглар. Кол-ла чүве – Совет Эвилелинден аңгы-аңгы адырларның шыырак специалистерин Тываже чорудуп бээрин дилээн.

1932 чылда ССРЭ-ниң аар   үлетпүрүнүң наркомадынга Ак-Довурактың даг-дүгү тывыжын шинчилеп көөр эртем экспе­дициязын чорударын дилээн. Шак ол ажылдың түңнелинде совет геологтар аар үлетпүр сайыды Г.К. Орджоникидзеге «Ак-Довурактың Чурмит-Тажы аттыг тывыжында текстиль сорттуг даг-дүгү элбек» болуп турарын илеткеп дыңнаткан. А 1933 чылда фабрика тудуу эгелээн. 1938 чылда барык 90 хуу туттуна берген даг-дүгү фабриказын политиктиг репрессия эгелээни-биле тургузупкан.

Сат Чурмит-Тажы угунда-ла чүвениң ужурлуун, чөптүүн, аайлыын бодап чаңчыкканы-биле арат ажыл-агыйларны күш-биле каттыштырып коллективчидеринге, совет социализм тургузуушкунун уш-баш чок өттүнеринге, араттарның шажын-чүдүлгезин кам-хайыра чок узуткаарынга удур турган. Ол ажык, дорт кижи болгаш, бодалдарын ТАРН ТК-ның хуралдарынга каразыг чок чугаалаптар турган. Ооң-на ужун репрессияга таварышкан.

1938 чылдың октябрь айда Тыва Чазактың Чурмит-Тажы баштаан 9 кежигүнүн «шпион контрреволюсчу организация», «империалистиг Японияның шивишкиннери» деп буруудаткаш, ол-ла октябрь айның 16-да адып шииткен. Оларның чедизин чаңгыс хүн боолап каапкан, ийизин дириг арттырза-даа, узун хуусаалыг хоругдап каан.

Репрессияга таварышканнарның артып калган өг-бүлези, дөргүл-төрели бактың багын көрүп чурттаан. Оларның бар-чок хөреңгизин, мал-маганын хавырып аппарган, ажы-төлү эртем-билиг чедип ап, өөренир аргажок арткан. Чурмит-Тажы үш кыстыг, чаңгыс оолдуг чораан. Оглу Лагбажык ол коргунчуг болуушкун үезинде Алтайның Ойрот-Тура хоорайынга көдээ ажыл-агый техникумунуң үшкү курузунга өөренип турган. Кижиниң хилинчек чок төлүн «контрнуң» оглу дээш анаа-ла тудуп хоругдааш, кара-бажыңга аштадып өлүргеннер. Кыстарының хеймери Айыш ханныг репрессия мурнунда Моол кирер делегацияны адазы удуртуп чорда, ону эдерип чорааш, орукка дизентериядан шыдашпайн барган. Улуу Ожамаа 1938 чылда 22 харлыг, ийи уруглуг, үш дугаары-биле иштиг. Ынчан ол алдын тывыжынга бухгалтер турган, бир эртен чеде бээрге, ханада ону ажылындан үндүрер дугайында дужаал азып каан болган. Дараазында чылын ооң ашаа Байкара Санчайны «контрнуң» күдээзи дээш кара-бажыңнап алганнар.

Кадайы Сембил уруу Эрикпелди база ортун уруу Блантинаны Кызылдан Шемиже шөлүпкен, кадайын — колхозче, уруун школаже киирбээн. Кады төрээн дуңмалары Сотпа би­ле Манзырыкчыны 8 чылга олурткан, хилинчээ-ле ол – Чурмит-Тажының кады төрээннери.

2008 чылдан тура  Тываның Национал музейи ханныг шаа­жылал кылган черни Кызыл чоо­гундан дилеп тывар дээш эртем-шинчилел ажылын чорутса-даа, актыг черге бооладып каан 7 кижиниң мөчү-сөөктери ам-даа тывылбаан. Бо материалды белеткээринге Чурмит-Тажының амгы салгалдарының бирээзи, Национал музейниң директорунуң эртем-фонд ажылының талазы-биле оралакчызы Роланда Биче-ооловна Ховалыг дузалашкан. Музейге эртемден Монгуш Байыр-оолга ужуражы бээримге, Чурмит-Тажы дугайында ном үндүрер деп турарын чугаалады.

Коргунчуг репрессия өөскээн 1938 чылда Чурмит-Тажы чаа-ла 44 харлыг турган-дыр бе – аныяк назынның четчип бышкан үези, мерген угаанның, арга-дуржулганың мөөңнелип келген шипшик өйү. Ол аныяк республиканы оон-даа ыңай удурткан болза, та кандыг хөй эки эгелээшкиннерни, депшилгелиг ажылдарны кылып каар турган. Тываның сайзыралынга кончуг улуг үлүүн, күжүн үндүрүп чораан, бодунуң амы-тынын, чуртталгазын берген, балалбас исти арттырган баштайгы удуртукчу Сат Чурмит-Тажы Саны-Шири оглунуң алдар-ады төөгүге дөмей-ле мөңге артар. А маңаа кол-ла түңнел — эрткен үениң частырыгларын бөгүн катаптавазывыс, «Багын чугаалаарга, бачыды арлыр» деп өгбелерниң өндүр өөредиин утпайн, шынын чугаалаан кижиге өжээргеп чорбазывыс тоң чугула.

Надежда Эргеп.