Азийжи ук-төөгүвүстүң демдээ

Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылының байырлалынга келген аалчылар-даа, кызылчылар-даа Улуг-Хемниң эриин аян-шинчи киир кылганын, бо талазы-биле улуг организастыг-даа, тудуг-даа ажылдары чоруттунганын демдеглеп турдулар. 

Аян-оол Ооржак, Чөөн-Хемчик кожуун:

— Кызыл хоорайга чазын кээп чораан кижи мен. Улуг байырлалга белеткел ынчан чаа-ла эгелээн. Улуг-Хемниң эриин чаза соп алган чораан. Солун-сеткүүлдерден, радио-телевидениеден аңаа кылып чорудар ажылдарның дугайында дыңнаан болгаш, күске чедир каяа четтигер деп, арай чөгенип турдум. Байырлалга келгеш, кайгап кагдым. Улуг-Хемниң эрии шуут үндезини-биле чаарттынган-дыр. Чедир кылбаан ажылдарның демдектери ында-мында бар-ла-дыр. Ол-даа ажырбас, чедир кылып алыр.

Виктор Монгуш, Улуг-Хем кожуун:

— Кызыл хоорайның девискээринде Улуг-Хем эриин кижилер маңаа дыштаныр кылдыр чаартыр кылганы эки-дир. Байырлал эрткен-не дээш, маңаа доктаавас болза эки. Чаартылгалар ажылдарын чылдың-на уламчылаар херек. Чүгле ынчан Кызыл хоорай ылап-ла чараш боор.

Угулзалар дег чалгыглары-биле найысылал Кызыл хоорайны соңгу талазындан каастап, эриктерге хөглүү кончуг чайтыңайнып чыдар Улуг-Хемниң солагай талакы эрииниң кырында дең-дески шывыглыг орукка өрү-куду селгүүстеп, чаарттынган «Азия төвүн», «Хаан аңнаашкынын» көрүксээн улуг, бичии кижилер-ле хөй. Херим иштинде бо тураскаалдар кандыг-ла-бир тывызыксыг хевири-биле оларны боттарынче хаара тудуп турган-даа ышкаш.

Хүндүскүнүң ийи шакта байырлыг ажыдыышкыны болур деп чарлаан-даа болза, организастыг чылдагааннар-биле оларның ажыдыышкыны узамдыккан.

Бес-оол Одушпаяк, Каа-Хем кожуун:

— Уругларывыс уруг-дарыы, ада-ие боттарывыс-даа чаарттынган «Азия төвүн», «Хаан аңнаашкыны» тураскаалдарны көрүксээш, оларны ажыдар деп чарлаан үениң ырак мурнунда он ийи шакта-ла келдивис. Тураскаалдар херим иштинде, ажыдыышкын эгелээрге, ынчан киирер деп турар чүве-дир. Ырактан көөрге безин, дыка чараш-тыр, оларны чоогундан көөр дээш, уругларывыс четтикпейн тур.       

Чоннуң тураскаалдарны көрүксээри кончуг боорга, херимниң кыдыкы эжиктерин ажыдып, кижилерни киирипкен.

«Азия төвү» тураскаалдың чаа хевирин көргеш, кижилер шуут кайгап каан. Арзылаң дүрзүлүг үш амытаннар бөмбүрзекти чүктеп алган, бөмбүрзектиң кырындан шиш шыпшык октаргайже согунналып үнген, а ооң бажында алдын сыын оран-делегейни чоргаары кончуг харап турар. «Азияның төвүн» ийи улу чөөн болгаш барыын талазындан камгалап, чыл санаашкынынга кирген сарбашкын, инек, хой, күске дээш, өске-даа он ийи амытаннар ону долгандыр кадагалап турарлар.

«Хаан аңнаашкыны» бистиң эрте-бурунгу өгбелеривистиң эрес-дидимин, аваангыр-кашпагайын сагындырган-даа ышкаш. Хаан биле кадын чүгүрүк аъттарның сыр кара маңы-биле бир-ле аңны ызырты сүрүп, халдып чоруурлар. Мурнунда халдып орар кадын ча-согунун хере тыртып алган, а  хаан холунда аңчы эзирни  ужудуп үндүрүптеринге белен, азыг-дижи шаарарган аңчы ыттар аңнарга чедер деп барган.

Чаарттынган «Азия төвү» биле «Хаан аңнаашкыны» тураскаалдар ансамблин ажыдып тура, Тываның  Баштыңы Шолбан Кара-оол:

— Бо тураскаалдар бистиң азийжи ук-төөгүвүстү, овур-хевиривисти, өгбелеривистиң эрес-маадырлыг чоруун боттарывыска болгаш эрте-бурунгу төрээн чуртувусту сонуургап келген аалчыларга сагындырып турар тураскаалдар-дыр – деп чугаалаан.

Шаңгыр-оол Монгуш.